De spanning nam de afgelopen jaren toe in ons gezin, omdat het met dochter Sara niet goed ging. Ondanks ambulante en klinische hulp, therapie en medicatie, ging ze eigenlijk alleen maar achteruit. Uiteindelijk verkoos ze de weg van de dood boven het leven, op 25 juni 2017 overleed ze op zeventienjarige leeftijd, als gevolg van zelfdoding.
Door het overlijden van onze dochter kwam ik plotsklaps in een proces terecht dat me wel heel erg deed denken aan dat van een burn-out. Als bedrijfspsycholoog heb ik daar veel mee te maken en ik herkende de verschijnselen bij mezelf dus maar al te goed. Hoe zit dat nu precies met rouw en burn-out? Is er een relatie tussen die twee en kan ik vanuit mijn kennis en ervaring daar iets zinnigs over zeggen?
De laatste maanden voor de dood van mijn kind voelde ik al meer stressklachten: autorijden ging nog prima, maar er moest niet ineens een lampje gaan branden op het dashboard waarvan ik de betekenis niet kende, want dan raakte ik in paniek. Mijn werk als psycholoog kon ik voortzetten, maar een update of wijziging van het computersysteem vloog me aan en bracht me uit balans. Het was in die tijd een broos evenwicht en onverwachte dingen kon ik lastig hanteren, dan voelde ik de adrenaline door mijn lijf gieren.
En toen gebeurde toch het onvermijdelijke en overleed ons kind. Onmiddellijk werden de verschijnselen een tandje erger. Ik zie me nog de avond na haar dood – na een nacht niet geslapen te hebben – achter de laptop zitten. Ik moest een foto opzoeken van mijn kind en dat als een nieuw bestand ergens opslaan. In feite een eenvoudige klus, maar het lukte me niet. Ik wist ten eerste niet waar ik de foto moest zoeken, en ten tweede was ik ‘vergeten’ hoe je iets opslaat op de pc. Met glazige ogen staarde ik naar het beeldscherm, niet wetend welke handeling te verrichten, terwijl ik doorgaans redelijk handig ben met de computer. Een buurvrouw die op dat moment bij ons was, zag het en heeft me toen geholpen. Ik zag mezelf dus zo in paniek achter de laptop zitten, en tegelijkertijd ging het door mijn hoofd: aha dit ervaar je dus als je een burn-out hebt. Als psycholoog vond ik dat een interessant gegeven.
Rouw is in feite een natuurlijk proces en is een veelheid aan reacties, als gevolg van een geleden verlies. Het is geen ziekte of aandoening, er hoeven geen etiketjes opgeplakt te worden. Iedereen is eigenlijk wel bekend met de reacties die bij rouw horen: boosheid, verdriet, wanhoop, gevoel van missen, vermoeidheid, concentratieverlies, houden van, etc. Bij verlies krijg je echter al die emoties snel achter elkaar en door elkaar heen en lijken ze haast oncontroleerbaar. Rauwkost is soms moeilijk te verteren, maar het zit vol met natuurlijke, gezonde ingrediënten. In die zin is rouw een gezonde reactie met normale verschijnselen op een situatie die soms niet normaal is, die erg pijnlijk en soms ook onverwacht is.
Rouwen is ook veelal een fysiek proces, je voelt het in je lijf. Ondanks dat mijn verdriet kon stromen, kreeg ik toch last van stijve en pijnlijke spieren, raakte ik vermoeid en duizelde het voor mijn ogen als ik iets inspannends deed. Rouwen doe je met hoofd, hart en handen.
Met het hoofd door te piekeren, te overdenken, te ordenen en het gebeurde te reconstrueren. Het hart is het voelen, de emotie doorleven en de pijn doorstaan die het verlies bij je oproept. Ook de mooie herinneringen en de liefde en verbinding die na de dood blijven bestaan, kun je ervaren in je hart. Rouwen met je handen is rouwen met je lijf, want rouw nestelt zich in je hele wezen. Ook het letterlijk fysiek iets ondernemen kan een onderdeel zijn van rouw en het doorwerken van verdriet: wandelen, houthakken om je boosheid te kanaliseren, koken, schilderen, een boek schrijven, een stichting oprichten, een boom planten, noem maar op.
Veel verschijnselen die bij rouw horen, zijn ook symptomen die bij een burn-out optreden. Bij mezelf herkende ik de spierpijn en vooral een slechte concentratie. Hoewel ik graag lees, lukte het niet om een boek te lezen, hooguit een artikel in krant of tijdschrift. Enorme vermoeidheid viel over me heen. Autorijden op langere afstanden durfde ik ineens niet meer, alleen nog op korte afstanden en op bekend terrein. Liever reed ik met iemand mee.
Mijn werk als bedrijfspsycholoog heb ik een aantal weken na het overlijden weer opgepakt en de één op één gesprekken verliepen goed. Met voldoende pauzes kon ik mijn concentratie en aandacht vasthouden. Wat niet lukte was: deelnemen aan een groepsoverleg. Met meer dan twee personen bij elkaar zitten kostte me te veel energie, het duizelde in mijn hoofd. Ook geluiden kon ik moeilijk verdragen, alsof alles veel harder mijn oor binnenkwam. Het geluid van opstapelend servies kon en kan ik nog steeds niet hebben. Het leek alsof geluid bezit nam van mijn hele lijf en me ontregelde. De dagen zijn voorbijgegaan zonder dat ik er erg in had. Een bezoekje van iemand en mijn dag was gevuld, meer kon ik niet aan.
Als psycholoog vind ik het een interessante ontwikkeling in mezelf. Wat gebeurt er precies bij rouw en hoe komt het dat het zo op de verschijnselen van een burn-out lijkt? Rouw en burn-out lijken bij elkaar te horen. Een burn-out ontwikkelt zich over een langere tijd. Even kort door de bocht is de kern van een burn-out dat de inspanning die je verricht en de ontspanning die nodig is voor fysiek en mentaal herstel, totaal uit balans zijn. Daardoor ontstaan er chronische stressreacties in je lijf die je reserves aanspreken en ze uiteindelijk uitputten. Bij burn-out verloopt het proces geleidelijk, terwijl je bij een groot verlies heel acuut de verschijnselen van een burn-out kunt ervaren. Je lichaam is als het ware per direct in een chronische stresstoestand beland.
Ik vind het wel logisch dat je bij rouw stress ervaart. Het verlies kan onverwacht komen, je bent er niet op voorbereid. De omstandigheden rondom het verlies kunnen traumatisch zijn, en soms heb je nauwelijks controle en regie over het afscheid. Allemaal heel stress veroorzakende factoren, die de reacties van rouw kunnen verklaren.
Dit artikel staat in NEL Magazine 4, bekijk ook NEL 1, NEL2 en NEL 3.
Maar laten we het eens omdraaien. De verschijnselen van rouw komen overeen met die van een burn-out. Is het dan zo dat er bij een burn-out wellicht ook sprake is van verlies, van het doorleven van echte rouw? Ik werk nu bijna dertig jaar als bedrijfspsycholoog en inmiddels kan ik daar volmondig ‘ja’ op antwoorden: bij burn-out is zeker sprake van verlies. Het gaat daarbij met name om het verlies van contact met jezelf, de verbinding met je lijf is verstoord en lijkt verloren gegaan. Bij de mensen met wie ik gewerkt heb, laat dat zich zo duidelijk zien. Ze zijn stuk voor stuk gedreven, loyaal, verantwoordelijk en sterk gericht op de verwachtingen en eisen van de ander. Veelal bezig in het hoofd en ze kunnen eigenlijk niet meer voelen wat het lichaam nodig heeft: rust, een pauze, even een avond niet werken maar iets anders doen. Omdat de verbinding tussen hoofd, hart en lijf lijkt geblokkeerd, gaat iemand steeds meer vanuit het hoofd functioneren en worden lichamelijk signalen genegeerd of niet meer gevoeld. Met uiteindelijk als laatste gevolg dat het lichaam zelf een duidelijk signaal afgeeft: ik ga tijdelijk in ‘lockdown’ om mezelf te beschermen tegen verdere teloorgang.
Er zijn dus veel overeenkomsten tussen de verschijnselen van rouw en burn-out. Bij beide is het van belang goed te luisteren naar de fysieke signalen en ernaar te handelen, en dat de emoties die zich aandienen worden doorleefd. In het verwerken en herstellen van rouw en burn-out zijn wel verschillen. Van een burn-out kun je volledig opknappen. Het lichaam heeft in eerste instantie met al die opgestapelde stressreacties veel rust nodig. Met goede begeleiding kun je stappen ondernemen om de verbinding met het lijf te herstellen, zodat het weer voelbaar is wanneer het tijd is voor rust, grenzen stellen en te zorgen voor meer ontspanning in je leven. Veelal is iemand na een burn-out in staat een bewuster, gezonder en gelukkiger leven te leiden.
Van rouw hoef je niet te herstellen, rouw kan niet verwerkt worden. Manu Keirse, de Vlaamse rouwdeskundige, zegt het zo mooi: ‘verwerken houdt in dat je ergens een punt achter kan zetten, dat het klaar is’. Hij spreekt eerder van rouw overleven, want rouw is nooit af, het verlies neem je mee in je verdere leven. Natuurlijk vragen de rouwreacties om aandacht en willen emoties doorleefd worden. Bij rouw om overlijden is het verlies onomkeerbaar en vertegenwoordigt het verdriet de liefde en verbinding die je hebt met de overleden persoon. Die liefde en verbinding blijven bestaan, daar verandert de dood niks aan, dus ook het bijbehorend verdriet mag blijvend gevoeld worden. De tijd zal ons helpen milder te zijn met de impact van de pijn, hoewel het verdriet je ook jaren later nog kan overvallen, als een dief in de nacht. En dat is goed zo, het betekent immers dat de relatie met de overledene zeer waardevol was en nog steeds is, en dat de liefde eeuwig is!
Elsbeth Kuysters is schrijfster, coach en bedrijfspsycholoog en heeft een eigen coachingspraktijk AMON. Ze schrijft blogs en artikelen voor Nel Magazine en over het thema ‘Arbeid en gezondheid’. Daarnaast is ze auteur van het boek ‘Moederhart vol rouw en liefde’, met een voorwoord van Manu Keirse. Voor meer informatie: www.elsbethkuysters.nl
Schrijf je in voor NEL's nieuwsbrief
Blijf één keer per maand op de hoogte van alles wat jij belangrijk vindt.
Je gegevens worden gebruikt voor het versturen van onze nieuwsbrief zoals omschreven in onze privacyverklaring.
© 2023 NEL Magazine | Privacyverklaring
