Zenvol omgaan met de dood en verlies

In zes online colleges onderzoeken we hoe zenvol om te gaan met verlies en dood. Elk college heeft een thema en een zenverhaal of gedicht als uitgangspunt. Deze zenverhalen en gedichten gebruiken we om onze eigen ervaringen in te spiegelen. Je krijgt meer inzicht in de vraag: ‘Hoe ga ik zenvol om met verlies en dood?’. Per les zullen er suggesties gedaan worden om tussentijds te oefenen.

Aandachtig gewaar zijn

In het eerste college staat het gedicht centraal dat is gebruikt door Stephen Batchelor in zijn boek ‘Terug naar de Boeddha’. In dit gedicht rouwt Ananda – persoonlijke verzorger van Boeddha – om de dood van Boeddha. Dit gedicht gaat over een groot verlies, de dood van een goede vriend en leermeester en over de houding die Ananda daarin kiest: het aandachtig gewaar zijn van het lichaam. Dit gedicht leert je echt aanwezig te zijn bij sterven en dood, op een manier die steeds een balans zoekt tussen een nieuwe realiteit en de vaak overweldigende emoties.

Wat is dood?

Iemand vraag een zenmeester: ‘Wat is dood?’ Zij zegt: ‘Geen idee. Dat ben ik nog niet.’ Zenboeddhisme daagt ons uit om beter te kijken naar onszelf en de wereld om ons heen. Voorbij de eerste blik, voorbij de aannames en conditioneringen. Er is een zenverhaal waarin verteld wordt van zeven zusters die op een zonnige middag naar een begraafplaats gaan. Op de vraag: ‘Wie ligt hier?’ komen ze alle zeven tot verlichting. Wat kunnen we leren als we preciezer gaan kijken naar leven en dood? En waarom is er in veel boeddhistische tradities een meditatie op de dood? In deze lezing zal ook de praktische en wetenschappelijke relevantie van het idee van ‘geen-zelf’ worden besproken.

Mijn verlies en rouw

Voor we sterven raken we al vaak heel veel kwijt. Soms gewenst en vaak ook ongewenst. In een zenverhaal over een zenmeester-oma die haar kleinkind verliest, huilt en jammert zij en zegt: ’Mijn tranen doen mijn kleinkind meer recht dan alle bloemen en gebeden.’ Dit verhaal geeft ons een heel ander beeld dan dat van de gelijkmoedige. In dit college een onderzoek het aanvaarden van verlies, gezien vanuit de Japanse cultuur van wabisabi (schoonheid van vergankelijkheid) en kintsugi (lijmen met goud).

Rouwen

Er is een verhaal over Patacara, een Indiase vrouw uit de tijd van Boeddha. In een dag verloor zij iedereen die haar lief was. Hoe kan een mens omgaan met zo een groot verlies? In deze lezing een onderzoek naar onze verlieservaringen en het fenomeen rouw als onze reactie erop. Rouw is voor ieder mens anders. Verlies doet iets met onze identiteit. Vragen die aan de orde zullen komen zijn: Hoe verandert het verlies ons leven en hebben we er invloed op? Welke rol spelen rituelen bij verlies en rouw. Wat kunnen we doen voor iemand die rouwt?

Mijn sterven

Eén ding is zeker, we gaan dood. Toch lijkt deze waarheid gevoelsmatig vaak onbereikbaar. Een gedicht van Rengetsu (een Japanse non uit de 18de eeuw) begint met de zin: Hoe ik hoop te sterven. Zij nodigt uit om na te denken over je dood. Zij nodigt uit om voorbereid te zijn. In de zenbeoefening worden we uitgedaagd om de zekerheid van onze dood toe te laten in het leven. Het toenemende bewustzijn van de eindigheid van het leven helpt ons bij het maken van actuele keuzes.

Met lege handen

‘Wat doe ik als er niets is wat ik kan doen’? Deze koan/zenvraag staat centraal in het laatste college. Hierbij komen thema’s als machteloosheid en angst maar ook troost en nabijheid aan bod. Wat wordt er bedoeld met lege handen? Hoe kunnen we ons met ‘lege handen’ staande houden en ons ook verbinden met het leven?

Over de docent

Floor Rikken (1966) is in 2021 benoemd tot zenmeester en sinds 2011 verantwoordelijk voor Zen.nl Utrecht. Voor Zen.nl Nederland begeleidt ze we Sesshins, geeft ze lezingen en verzorgt trainingen. Als onderdeel van haar eigen training heeft ze tien maanden in Zen Mountain Monastery gewoond. Ook heeft ze de opleiding stervensbegeleiding bij het NIS (Nederlands Instituut voor Stervensbegeleiding) gedaan. Daarnaast heeft ze ervaring met systemisch werken, stembevrijding en als vrijwilliger met het ondersteunen van mantelzorgers bij palliatie thuis. Na haar promotie in de farmacie (1998) werkte ze tot 2011 als manager/adviseur op het gebied van gezondheidsbeleid.